Κατηγορία: Αρχαιολογικοί χώροι

Πορτραίτα του Πλάτωνα

Η εικόνα που έχουμε για την μορφή του Πλάτωνα διαμορφώνεται από ένα πλήθος ρωμαϊκών αντιγράφων που φαίνεται ότι όλα αναπαράγουν το χαμένο σήμερα πορτραίτο του φιλοσόφου, έργο του γλύπτη Σιλανίωνος. Κύριο χαρακτηριστικό του πορτραίτου είναι το ευρύ μέτωπο, τα κοντά μαλλιά, η μακριά γενειάδα και η σοβαρή στοχαστική έκφραση του προσώπου.

Η μορφή του Πλάτωνα αποτυπώθηκε σε ένα πλήθος ρωμαϊκών αντιγράφων που το πρωτότυπό τους φαίνεται να ανάγεται στα μέσα περίπου του 4ου αι. π.Χ. Από τον Διογένη τον Λαέρτιο, ιστορικό του 3ου αι. μ.Χ. πληροφορούμαστε ότι ο Πέρσης Μιθριδάτης, έστησε άγαλμα του Πλάτωνα στην Ακαδημία με την επιγραφή: Μιθριδάτης ο Πέρσης, γιος του Οροντοβάτη αφιέρωσε στις Μούσες αυτή την εικόνα του Πλάτωνα, που την έφτιαξε ο Σιλανίων (3.25 και 3.28).

Τα ρωμαϊκά αντίγραφα που απεικονίζουν τον Πλάτωνα συχνά χωρίζονται από τους μελετητές σε δύο βασικές ομάδες: στον λεγόμενο «Κύριο τύπο» και τον «Tύπο Βασιλείας-Holkham Hall». Η διαφορά μεταξύ των δύο τύπων εντοπίζεται στον διαφορετικό χειρισμό της κόμης. Ενώ στον κύριο τύπο οι τούφες των μαλλιών είναι συμμετρικά τοποθετημένες πάνω και γύρω από το μέτωπο σχηματίζοντας ένα πλαίσιο, και είναι σχεδόν λείες στην επιφάνεια τους, στον δεύτερο τύπο έχουν όγκο, πέφτουν ελαφρά προς το μέτωπο και δίνουν συνολικά την εντύπωση μιας μεγαλύτερης πλαστικότητας. Και οι δύο αυτοί τύποι ωστόσο φαίνονται να κατάγονται από ένα κοινό πρότυπο, ασφαλώς αντίγραφο και το ίδιο, που ίσως όμως απηχεί σε μεγάλο βαθμό το έργο του Σιλανίωνος, το μόνο πορτραίτο του Πλάτωνα που γνωρίζουμε φιλολογικά.

Στον πρώτο τύπο ανήκουν μεταξύ άλλων: η μαρμάρινη κεφαλή στην Γλυπτοθήκη του Μονάχου, η μαρμάρινη κεφαλή στην Γλυπτοθήκη Ny Carlsberg στην Κοπεγχάγη, η ερμαϊκή στήλη (που λανθασμένα επιγράφεται ως Ζήνων) στο Μουσείο Πίου και Κλήμη στο Βατικανό, η ερμαϊκή στήλη στην Συλλογή Αρχαιοτήτων των Κρατικών Μουσείων του Βερολίνου, ένα χάλκινο μπούστο στις Κρατικές Συλλογές Έργων Τέχνης του Kassel, η μαρμάρινη κεφαλή στο Εθνικό Αρχαιολογικό Μουσείο, καθώς και η μαρμάρινη κεφαλή στο μουσείο Fitzwilliam στο Cambridge. Στον τύπο «Βασιλείας-Holkham Hall» ανήκει η μαρμάρινη κεφαλή στις συλλογές τέχνης του Holkham Hall στην Αγγλία, και η κεφαλή στο Αρχαιολογικό Μουσείο της Βασιλείας.

Η εικόνα που μπορούμε να έχουμε σήμερα για το έργο του Σιλανίωνος αποτυπώνεται καλύτερα ίσως στο ρωμαϊκό αντίγραφο της εποχής του αυτοκράτορα Τιβερίου, το οποίο εκτίθεται στην Γλυπτοθήκη του Μονάχου. Το πορτραίτο διακρίνεται για το χαρακτηριστικά πλατύ μέτωπο, τα μάτια- το ένα κοντά στο άλλο- και την σοβαρή στοχαστική έκφραση. Ο φιλόσοφος παριστάνεται σε ώριμη ηλικία, αλλά όχι γέρος. Τα μαλλιά είναι σχετικά κοντοκουρεμένα, οι τούφες είναι τακτοποιημένες συμμετρικά πάνω και γύρω από το μέτωπο και η γενειάδα μάλλον μακριά για ένα άνδρα της ηλικίας του.

Μια ενδιαφέρουσα παραλλαγή του κύριου τύπου αποτελεί η ενεπίγραφη ερμαϊκή στήλη του φιλοσόφου στο Μουσείο του Βερολίνου με ιδιαίτερα τονισμένη την γενειάδα που διευθετείται σε μακριούς πλοκάμους, με τα σαρκώδη χείλη και τα αδρά χαρακτηριστικά του προσώπου.

Η ύψους μόλις 15 εκ. χάλκινη προτομή του φιλοσόφου στις Κρατικές Συλλογές του Kassel εμπλουτίζει σε μεγάλο βαθμό την κατανόησή μας για το αρχικό πορτραίτο του Πλάτωνα. Στην συγκεκριμένη εκδοχή ο φιλόσοφος έχει γαμψή μύτη και το κεφάλι του έχει κλίση προς τα επάνω, ενώ το χιτώνιο πέφτει πάνω στον αυχένα και τους ώμους του. Ο Πλάτωνας παρουσιάζεται ως ένας ώριμο άνδρας, αλλά όχι ηλικιωμένους. Τα μαλλιά του είναι κομμένα σε κοντές τούφες, και η γενειάδα του είναι μακρά αλλά επιμελημένη, κοινό στοιχειό άλλωστε όλων των αντιγράφων. Οι μόνες ίσως σαφείς ενδείξεις της ηλικίας του είναι οι βαθιές ρυτίδες γύρω από το σημείο της μύτης και τα χαλαρωμένα, σαρκώδη μάγουλα.

Κοινό χαρακτηριστικό όλων των αντιγράφων είναι η σοβαρή έκφραση του προσώπου, η οποία δημιουργείται κατά κύριο λόγο από τις δύο οριζόντιες γραμμές στο μέτωπο και τα φρύδια που σμίγουν μεταξύ τους , σχηματίζοντας δύο κοντές κάθετες γραμμές πάνω από την ράχη της μύτης. Οι ρυτίδες αυτές άλλοτε είναι βαθύτερα χαραγμένες, και άλλοτε η παρουσία τους απλώς υπαινίσσεται όπως στο αντίγραφο του Μονάχου, σε κάθε περίπτωση όμως αποτελούν ένα ευρέως διαδεδομένο μοτίβο στα πορτραίτα διανοουμένων του 4ου αι. π.Χ.  Ωστόσο η σοβαρή έκφραση του προσώπου δεν είναι κατ’ ανάγκην μια εικονογραφική σύμβαση που αφορά μόνο τα πορτραίτα των διανοουμένων. Παρόμοια έκφραση έχουν και οι ώριμοι άνδρες στις επιτύμβιες στήλες, αλλά και ένα πλήθος πορτραίτων αγνώστων- για εμάς- Αθηναίων πολιτών. Ίσως το πορτραίτο του Πλάτωνα να υποτάσσεται κατά πολύ σε ένα ευρύτερο κανόνα απεικόνισης του καλού Αθηναίου πολίτη της εποχής. Ίσως όμως η επίδραση να είναι αμφίδρομη και η μορφή του Πλάτωνα να είναι εκείνη που επηρέασε με την σειρά της τον τρόπο απεικόνισης των Αθηναίων πολιτών. Σε ένα πλήθος ανώνυμων πορτραίτων της εποχής διαπιστώνουμε ότι υπάρχει μεγάλη ομοιότητα με τα πορτραίτα φιλοσόφων, ή ποιητών. Για παράδειγμα σε μια περίπτωση, στο πορτραίτο ενός ηλικιωμένου άνδρα στο Μουσείο της Κοπεγχάγης, που ήταν τμήμα επιτύμβιας στήλης, η ομοιότητα με το πορτραίτο του Πλάτωνα είναι τέτοια ώστε να νομίζει κανείς ότι επρόκειτο για το ταφικό μνημείο του ίδιου του φιλοσόφου. Χωρίς ωστόσο κάτι τέτοιο να αποτελεί και μοναδική περίπτωση αφού υπάρχουν μορφές σε επιτύμβιες στήλες που επίσης μοιάζουν με τα πορτραίτα των Αριστοτέλη, Θεόφραστου και Δημοσθένη.

Στην θεώρησή μας κατά πόσον η εικόνα του Πλάτωνα δια μέσου των ρωμαϊκών αυτών αντιγραφών αποτυπώνει την όψη που πραγματικά είχε ο φιλόσοφος πρέπει να συμπεριλάβουμε και μια αναφορά του Αθηναίου για τον κωμικό ποιητή Έφιππο, σύγχρονο του Μ. Αλεξάνδρου, ο οποίος διακωμωδώντας τον Πλάτωνα γράφει ότι ένας από τους μαθητές του Πλάτωνα είχε κοντοκουρεμένα μαλλιά και μακριά γενειάδα (11.509 c-d). Τα χαρακτηριστικά αυτά πράγματι επιβεβαιώνονται από όλα τα αντίγραφα, και μπορούμε να υποθέσουμε ότι η εμφάνιση του Πλάτωνα παρέπεμπε περισσότερο στην εικόνα ενός ευγενούς Αθηναίου πολίτη, ενδεχομένως με επιτηδευμένα κομψή εμφάνιση- στοιχείο ίσως που τον τοποθετεί εγγύτερα στην αριστοκρατική τάξη. Ασφαλώς δεν πρέπει να παραβλέπουμε το γεγονός ότι η έκφραση στο πρόσωπο, όπως και ο χειρισμός της κόμης και της γενειάδας περιείχε ένα διαφορετικό νόημα για τον θεατή του τέλους του 4ου αι. π.Χ., και ένα διαφορετικό νόημα για τον θεατή του έργου σήμερα, που επιπλέον έχει την δυνατότητα να παρατηρήσει το έργο από πολύ κοντινή απόσταση. .

Δυστυχώς δεν έχει σωθεί κάποιο αντίγραφο του σώματος που να ανήκει στο πορτραίτο του Πλάτωνα, αν και μπορούμε να υποθέσουμε ότι η στάση του σώματός του θα ήταν κάπως παρόμοια με εκείνη του Σωκράτη, όπως έχει αποτυπωθεί σε ένα αγαλμάτιο του Βρετανικού Μουσείου. Ο φιλόσοφος παριστάνεται όρθιος φορώντας ιμάτιο τυλιγμένο γύρω από το κορμί του, και με αριστερό του χέρι υποβαστάζει το απόπτυγμα του ενδύματος, ενώ με το δεξί πιάνει μια πτύχωση του ενδύματος στο σημείο της μέσης. Αντιστοίχως με τον τρόπο διδασκαλίας του Αριστοτέλη και άλλων φιλοσόφων της Κλασικής περιόδου, ο τρόπος διδασκαλίας του Πλάτωνα περιελάμβανε πολλή φυσική κίνηση. (Διογ. Λαέρτιος 3.27).

Συγγραφέας: Κώστας Λαζαρίδης
  • Buschor, E, Το ελληνιστικό πορτραίτο. Αθήνα, 1995.
  • Pollitt, J.J, Η τέχνη στην ελληνιστική εποχή. Αθήνα, 1994.
  • R.R.R., Smith, Hellenistic Sculpture. Λονδίνο, 1991.
  • Zanker, P, The Mask of Socrates. The Image of the Intellectual in Antiquity. Μπέρκλεϋ Οξφόρδη, 1996.
  • Boardman, J, Ελληνική Πλαστική. Ύστερη Κλασική Περίοδος. Αθήνα, 1999.
Ουμανισμός και ερμηνείες του Πλάτωνα

Ουμανισμός και ερμηνείες του Πλάτωνα

Ο ουμανισμός αποτελεί μια από τις χαρακτηριστικότερες όψεις...

Σοφιστής

Σοφιστής

Διάλογος της ωριμότητας του Πλάτωνα με τυπικό θέμα τον...

Παραστάσεις φιλοσόφων σε ψηφιδωτά και τοιχογραφίες

Παραστάσεις φιλοσόφων σε ψηφιδωτά και τοιχογραφίες

Οι απεικονίσεις φιλοσόφων σε ψηφιδωτά της αρχαιότητας...

Πλάτων και αναλυτική φιλοσοφία

Πλάτων και αναλυτική φιλοσοφία

Στα μέσα του 20ού αιώνα οι πλατωνικές σπουδές, κυρίως στον...