Η Εγκυκλοπαίδεια του Πλάτωνα - Ίδρυμα Μείζονος Ελληνισμού

Τα έργα του Πλάτωνα – εξελικτικές θεωρίες

Έχει διασωθεί το σύνολο των έργων του Πλάτωνα σε άριστη κατάσταση – 30 περίπου διαλόγοι θεωρούνται γνήσιοι. Στην ερμηνεία της πλατωνικής φιλοσοφίας, έχει καθιερωθεί η εξελικτική θεώρηση της πλατωνικής φιλοσοφίας, η κατάταξη των διαλόγων σε τρεις διακριτές φάσεις. Η κατάταξη ωστόσο αυτή είναι, σε μεγάλο βαθμό, αυθαίρετη.

Οι «σωκρατικοί διάλογοι»

H φιλοσοφική μύηση του Πλάτωνα πραγματοποιήθηκε στον

κύκλο του Σωκράτη

. O Πλάτων ήταν ένας από τους σωκρατικούς, που όχι μόνο άλλαξαν στάση ζωής επηρεασμένοι από την έντονη προσωπικότητα του δασκάλου τους, αλλά και προσπάθησαν να αξιοποιήσουν τα φιλοσοφικά του διδάγματα. ΄Ισως ο Πλάτων να είναι ο πρώτος που συνέλαβε την ιδέα ότι η μορφή του διαλόγου είναι η πιο πρόσφορη επιλογή για να παρουσιαστεί στο κοινό ο Σωκράτης με τη μεγαλύτερη ζωντάνια και ρεαλιστικότητα – το σίγουρο είναι ότι το έκανε με εκπληκτική μαεστρία. Tην ίδια εποχή και άλλοι μαθητές του Σωκράτη καταφεύγουν στην ίδια λύση, καθιερώνοντας ένα νέο λογοτεχνικό είδος, τον

φιλοσοφικό διάλογο

. Η δικαίωση του Σωκράτη θα πρέπει να ήταν το βασικό κίνητρο για την συγγραφή των πρώτων πλατωνικών διαλόγων.Επομένως, είναι πολύ πιθανό ότι ο Πλάτων αρχίζει να γράφει αμέσως μετά τον θάνατο του Σωκράτη. Με αυτήν τη λογική, η

Απολογία Σωκράτους

θα μπορούσε να είναι το πρώτο χρονολογικά έργο του Πλάτωνα, και αμέσως μετά να γράφονται κάποιοι διάλογοι με έντονο απολογητικό περιεχόμενο, όπως ο

Kρίτων

και ο

Eυθύφρων

. Ακολουθεί μια ομάδα διαλόγων, όπου προβάλλεται η ουσιαστική διαφορά του Σωκράτη από τους

Σοφιστές

και η ευεργετική επίδρασή του στους νέους της αθηναϊκής αριστοκρατίας – ο Xαρμίδης, οι δύο Ιππίες, ο Πρωταγόρας και ο Γοργίας ανήκουν σε αυτήν την ομάδα. Oι διάλογοι αυτοί είναι σαφώς πιο τεχνικοί και το φιλοσοφικό τους περιεχόμενο βαθύτερο. Η ρητή ή υπόρρητη παραδοχή που στηρίζει μια τέτοια οπτική είναι ότι ο Πλάτων, στην αρχή της συγγραφικής του διαδρομής,είναι φιλοσοφικά εξαρτημένος από τον Σωκράτη. Οι πρώιμοι λοιπόν πλατωνικοί διάλογοι εκθέτουν μάλλον τις απόψεις του ιστορικού Σωκράτη παρά του Πλάτωνα. Ο Πλάτων θα κατακτήσει βαθμιαία την αυτονομία του, και μόνο στη λεγόμενη «μέση» συγγραφική περίοδο (που αρχίζει με τον Μένωνα) θα εκφράσει τις δικές του φιλοσοφικές θεωρίες.

Η εξελικτική θεώρηση

Η εικόνα που σκιαγραφήσαμε είναι κυρίαρχη στην κοινότητα των πλατωνικών ερμηνευτών. Στηρίζεται στην εύλογη ψυχολογική υπόθεση ότι η σκέψη ενός δημιουργικού φιλοσόφου, του οποίου το συγγραφικό έργο καλύπτει σχεδόν μισό αιώνα (από το 399 μέχρι 347 π.Χ., το έτος του θανάτου του), δεν μπορεί παρά να εξελίσσεται. Η εικόνα αυτή ενισχύεται εμμέσως και από τον Αριστοτέλη, που επιχειρεί να διακρίνει μέσα στους διαλόγους τονιστορικό Σωκράτη από τον πλατωνικό «Σωκράτη». O Πλάτων έγραψε γύρω στους 30 διαλόγους, και όλοι έχουν διασωθεί σε άριστη κατάσταση – γεγονός μοναδικό στην ιστορία της αρχαίας φιλοσοφίας. Αντίθετα από τους αρχαίους σχολιαστές του Πλάτωνα, που αρκούνταν σε μια κατάταξη των διαλόγων σε τετραλογίες με βάση τη νοηματική τους συνάφεια, από τα τέλη του 19ου αιώνα, επιβλήθηκε η διαίρεση του πλατωνικού έργου σε τρεις φάσεις με βάση την εξέλιξη της φιλοσοφίας του. Στην πρώτη φάση εντάσσονται οι λεγόμενοι σωκρατικοί διάλογοι, που έχουν ηθική θεματολογία, έντονο διαλογικό χαρακτήρα, και συχνά απορητική κατάληξη. Η αυθεντική φιλοσοφία του Πλάτωνα θα πρέπει να αναζητηθεί στη δεύτερη φάση της συγγραφικης του δραστηριότητας, στην περίοδο της ωριμότητάς του, όπου εντάσσονται τέσσερις από τους πιο γνωστούς διαλόγους: ο

Φαίδων, το Συμπόσιον, η Πολιτεία και ο Φαίδρος

. Στους διαλόγους αυτούς εκτίθενται θέσεις καθαρά πλατωνικές όπως η

αθανασία της ψυχής

, η

γνώση ως ανάμνηση

, η σύλληψη της ιδανικής πολιτείας, η διαίρεση της ψυχής και της πολιτείας σε τρία μέρη, ο σημαντικός ρόλος του

έρωτα

, και, κυρίως, η

θεωρία των Ιδεών

και η θεμελίωσή της στο

Αγαθό

. Oι ειδικοί τοποθετούν μάλιστα την τομή ανάμεσα στις δύο φάσεις το 387 π.X., όταν ο Πλάτων επιστρέφει από τη Σικελία και ιδρύει την Aκαδημία. Aκολουθεί η ύστερη ή γεροντική φάση, που προετοιμάζεται από διαλόγους όπως ο

Θεαίτητος

και ο

Παρμενίδης

, και εκτίθεται στον

Σοφιστή

, τον

Πολιτικό

, τον

Tίμαιο

, τον

Φίληβο

και τους

Nόμους

. Έτσι μπορούμε να καταρτίσουμε τον παρακάτω πίνακα, που περιλαμβάνει όλα τα θεωρούμενα σήμερα γνήσια πλατωνικά έργα.

ΟΙ ΠΛΑΤΩΝΙΚΟΙ ΔΙΑΛΟΓΟΙ

Κατάταξη των πλατωνικών διαλόγωνσε τρεις φάσεις

1. Πρώιμοι (αλφαβητικά)

ΑΛΚΙΒΙΑΔΗΣ ή Περί ανθρώπου φύσεως

ΑΠΟΛΟΓΙΑ ΣΩΚΡΑΤΟΥΣ

ΓΟΡΓΙΑΣ ή Περί ρητορικής

ΕΥΘΥΦΡΩΝ ή Περί οσίου

ΙΠΠΙΑΣ ΜΕΙΖΩΝ ή Περί του καλού

ΙΠΠΙΑΣ ΕΛΑΤΤΩΝ ή Περί του ψεύδους

ΙΩΝ ή Περί Ιλιάδος

ΚΡΙΤΩΝ ή Περί πρακτέου

ΛΑΧΗΣ ή Περί ανδρείας

ΛΥΣΙΣ ή Περί φιλίας

ΜΕΝΕΞΕΝΟΣ ή Επιτάφιος ηθικός

ΠΡΩΤΑΓΟΡΑΣ ή Σοφισταί

ΧΑΡΜΙΔΗΣ ή Περί σωφροσύνης

Μεταβατικοί

ΕΥΘΥΔΗΜΟΣ ή Εριστικός

ΚΡΑΤΥΛΟΣ ή Περί ονομάτων ορθότητος

ΜΕΝΩΝ ή Περί αρετής

2. Μέσοι (κατά χρονολογική σειρά)

ΦΑΙΔΩΝ ή Περί ψυχής

ΣΥΜΠΟΣΙΟΝ ή Περί έρωτος

ΠΟΛΙΤΕΙΑ ή Περί δικαίου

ΦΑΙΔΡΟΣ ή Περί καλού

Μεταβατικοί

ΘΕΑΙΤΗΤΟΣ ή Περί επιστήμης

ΠΑΡΜΕΝΙΔΗΣ ή Περί ιδεών

3. Ύστεροι (κατά χρονολογική σειρά)

ΣΟΦΙΣΤΗΣ ή Περί του όντος

ΠΟΛΙΤΙΚΟΣ ή Περί βασιλείας

ΤΙΜΑΙΟΣ ή Περί φύσεως

ΚΡΙΤΙΑΣ ή Ατλαντικός

ΦΙΛΗΒΟΣ ή Περί ηδονής

ΝΟΜΟΙ ή Περί νομοθεσίας

7^η ΕΠΙΣΤΟΛΗ

Προβλήματα της εξελικτικής θεώρησης

Παρά την εύλογη αιτιολόγησή της η εξελικτική ανασύνθεσητου πλατωνικού έργου είναι σε μεγάλο βαθμό αυθαίρετη. Οι πλατωνικοί διάλογοι είναι γραμμένοι ως αυτόνομα κείμενα, οπότε ακόμη και οι έμμεσες αναφορές σε άλλους διαλόγους σπανίζουν. Έτσι από τα ίδια τα έργα συνάγουμε μόνο ότι ο Πολιτικός συνεχίζει τον Σοφιστή, και φαίνεται να προϋποθέτει τον Θεαίτητο, ενώ ο Τίμαιος συνεχίζεται στον Κριτία, και μάλλον παραπέμπει στην Πολιτεία. Αλλά και από τους άλλους αρχαίους συγγραφείς έχουμε ελάχιστες πληροφορίες∙ ο Διογένης Λαέρτιος αναφέρει ότι οι Νόμοι ήταν το τελευταίο έργο του Πλάτωνα, και έμεινε ως έναν βαθμό ημιτελές (Βίοι 3.37), ενώ ο Αριστοτέλης ότι η Πολιτεία γράφηκε πριν από τους Νόμους (Πολιτικά1264b26). Αν συνυπολογίσουμε το γεγονός ότι έχουμε πλήρη άγνοια για τον τρόπο που συνέθετεή «εξέδιδε» τα έργα του ο Πλάτων (δεν ξέρουμε λ.χ. αν τα ξαναδούλευε σε διαφορετικές περιόδους ή ακόμη κι αν υπήρχε κάποια συμβολή σ’ αυτά των βασικών μελών της Ακαδημίας), τότε καταλαβαίνουμε ότι η εξελικτική θεώρηση εξυπηρετεί απλώς τη δική μας ανάγκη να βάλουμε σε τάξη ένα πολυσχιδές και πολυεπίπεδο έργο. Κατά τον 20ο αιώνα, πολλές ελπίδες στηρίχθηκαν στη λεγόμενη «στυλομετρική» ανάλυση των πλατωνικών διαλόγων. Η υπόθεση εργασίας αυτής της προσέγγισης είναι ότι η γλώσσα που χρησιμοποιεί ο Πλάτων στα 50 χρόνια της συγγραφικής του δραστηριότητας είναι φυσικό να αλλάζει. Απομονώθηκαν λοιπόν κάποια μη σημαίνοντα γλωσσικά στοιχεία (γλωσσικά μόρια, επιρρήματα, αποφυγή της χασμωδίας κοκ.) και ερευνήθηκε η συχνότητά τους στα πλατωνικά κείμενα. Με δεδομένο ότι οι Νόμοι είναι το τελευταίο έργο του Πλάτωνα, όσοι διάλογοι περιείχαν γλωσσικά στοιχεία ταυτόσημα με τους Νόμους θεωρήθηκαν ύστεροι, ενώ όσοι διέφεραν πάρα πολύ κατατάχθηκαν στους πρώιμους. Με τη χρήση των ηλεκτρονικών υπολογιστών, κατέστη δυνατή η διερεύνηση πολυάριθμων τέτοιων στοιχείων. Τα πορίσματα των γλωσσικών ερευνών δεν έχουν γίνει ωστόσο καθολικώς αποδεκτά από τους πλατωνιστές. Θα έλεγε κανείς ότι μάλλον επιβεβαιώνουν την ένταξη των πέντε θεωρούμενων ύστερων διαλόγων σε μια ενιαία ομάδα∙ είναι όμως ανεπαρκή για να κατατάξουν έναν διάλογο στους πρώιμους ή στους μέσους ή για χρονολογήσουν συγκριτικά διαλόγους της ίδιας φάσης. Είναι ενδιαφέρον ότι, παρά το γεγονός ότι η διαίρεση των διαλόγων σε τρεις φάσεις αποτελεί και σήμεραμέρος του ερμηνευτικού μας Παραδείγματος, η τελευταία έκδοση των απάντων του Πλάτωνα στα αγγλικά (Cooper [1997]) επιστρέφει στην κατάταξη με βάση τις αρχαίες τετραλογίες.